Еліміздегі ішкі көші-қонды реттеу арқылы жұмыс күші тапшы, жоғары және кәсіптік-техникалық оқу орындарындағы студенттер саны аз өңірлер мен артық жұмыс күші бар, жоғары және кәсіптік-техникалық оқу орындарында орын жетіспейтін өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы теңгерімсіздікті болдырмау мақсатында жүзеге асырылып келе жатқан «Мәңгілік Ел жастары – индустрияға!» – «Серпін – 2050» әлеуметтік жобасына биыл 10 жыл толып отыр.
2014 жылы Петропавл қаласына ат басын тіреген серпіндіктердің алғашқы легін Солтүстік Қазақстан облысы халқының жылдан-жылға селдіреп бара жатқан қатарын толтырып, елдің шетіндегі, желдің өтіндегі өңірге күнгейдің жылылығын ала келетін «Оңтүстік қарлығаштарына» теңеген едік. Кейінірек олардың «Қызылорда – Петропавл» бағытында жолаушылар пойызы қатынасын ашу жөніндегі ортақ өтініші Парламент Мәжілісінің Солтүстік Қазақстан облысынан сайланған депутаттарының қолдауымен оң шешімін тауып, жұрт оны жақсы ырыммен «Құдалар пойызы» деп атап кетті. Расында да солай болып, екі өңірдің тұрғындары «Серпіннің» арқасында құдаласып, қыз алысып, қыз берісуін көбейтіп, «Құдалар пойызымен» жиі сапарлатып жүр. Тұтастай алғанда, аталған жобаның солтүстік және солтүстік-шығыс өңірлердегі демографиялық ахуалды оңалтуға, тілдік ортаны қазақшаландыруға, ұлтымыздың туыстық қарым-қатынасын нығайтуға біршама ықпалы тиіп отырғаны сөзсіз.
Алайда «Серпін» бойынша жоғары және арнаулы орта оқу орындарын бітірген түлектерді оқыған өңірлерінде жұмысқа орналастыру ісі о бастан жете ойластырылмағандықтан, бұл әлеуметтік жоба күткендегідей нәтиже беріп отырған жоқ. Осы кемшілікке Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылғы 17 мамырда өткізген еңбек және жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі жиында назар аударып, «Серпін» жобасының тиімділігін арттыру қажеттігін айтқан болатын.
Себебі осы бағдарлама бойынша білім алып, 2018 жылы жоғары оқу орындарын (ЖОО) бітірген алғашқы түлектердің – небәрі 23 пайызы, колледждерді тәмамдағандардың 24 пайызы ғана өздері оқыған өңірлерде жұмысқа қалған еді. Мәселен, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетін тәмамдаған 145 түлектің 24-і, яғни 16,5 пайызы ғана облыс аумағындағы білім беру ұйымдарында жұмысқа орналасқан, ал колледж бітірген 113 түлектің ішінде 6-уы, яғни 5 пайызы ғана Жайық өңірінде тұрақтап қалған-ды.
Бұған қоса Парламент Мәжілісінің депутаттары мақсаты ортақ «Серпін» әлеуметтік жобасы мен жұмыс күші артық өңірлердің тұрғындарын жұмыс күші тапшы өңірлерге ерікті түрде қоныс аудару бағдарламасының арасында сәйкессіздік барын анықтаған. Нақты айтқанда, «Серпін» бойынша Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Түркістан облыстары мектептерінің түлектерін басқа 9 өңірдің – Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарының жоғары және арнаулы орта оқу орындарында оқыту көзделген болса, қоныс аудару бағдарламасы бойынша аталған облыстардан қоныс аударушыларды қабылдаушы өңірлер болып жұмыс күші тапшы 4 облыс қана айқындалған еді.
Сол кезде «Serpin.KZ» сайтында: «Бүгінгі күні бұл жобаның дамуына кейбір аймақтардың қарсылық білдіруі кедергі болып отырғанын айта кету керек» деп ашық жазылды. Өйткені жұмыс күші жеткілікті, демографиялық жағдайы тәуір өңірлердің басшылары, ең алдымен, жергілікті мектептер түлектерінің алысқа кетпей, өңірдегі ЖОО-лар мен колледждерге түсіп, мамандық алуына және кейін өздері туып-өскен өңірде жұмысқа орналасуына мүдделі болуы қисынды еді. Үкімет Мәжіліс депутаттарының ұсынысына орай «Серпін» бағдарламасына қатысатын облыстардың санын 9-дан 6-ға дейін қысқартып, жұмыс күші тапшы 4 өңірді – Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарын және елдегі ішкі көші-қонның ерекшеліктеріне байланысты Ақмола және Қарағанды облыстарын қалдырды. Олардың қатарына 2022 жылы Шығыс Қазақстаннан бөлініп шыққан Абай облысы қосылды. Сондай-ақ аталған әлеуметтік жоба 2014-2016 жылдары республикалық бюджет есебінен тікелей қаржыландырылған болса, 2017-2019 жылдары оған қажетті қаражат жалпы сипаттағы трансферттер ретінде жергілікті атқарушы органдарға берілді. Ал 2020 жылдан бастап «Серпін» бағдарламасы жергілікті атқарушы органдардың білім беру саласына бөлген қаржысы есебінен жүзеге асырылып келеді. Осыған орай қазір серпіндіктер 7 өңірдегі 15 ЖОО-да білім алып жүр.
Әйтсе де, «Серпіннің» тиімділігін арттыру мақсатында қолданылған шаралардың нәтижесі әлі де көңіл көншітпейді. Оқу-ағарту министрлігіне қарасты «Қаржы орталығы» акционерлік қоғамының мәліметі бойынша 2020-2022 жылдары «Серпін» бағдарламасы бойынша ЖОО-ларды тәмамдаған 8 948 түлектің 3 200-і, яғни 35,7 пайызы оқыған өңірінде алған мамандықтары бойынша жұмысқа орналасу жөніндегі міндеттемелерін орындамаған. Сол себепті қазір «Қаржы орталығы» АҚ оларды оқытуға жұмсалған бюджет қаржысын сот тәртібімен өндіріп алу шараларын қолдану үстінде. Бұдан бөлек, мемлекеттік грантты оқыған өңірінде жұмыспен өтеу міндетінен 4 191 түлек босатылған. Мұндай жеңілдік отбасы құрып, өзге өңірге кеткен, балалы болған және магистратураға түсу арқылы оқуын одан әрі жалғастырған түлектерге берілген. Осылайша, «Серпін» әлеуметтік жобасы бойынша даярланған жас мамандардың небәрі 17 пайызы ғана өздері оқыған өңірлерде жұмысқа қалған.
«Серпін» арқылы жоғары білім алған әр үшінші түлектің сотқа тартылуының негізгі себептері – олардың оқыған өңірлерінде мамандығы бойынша жұмыс таппауы және баспана мәселесін шеше алмауы. Шынтуайтында, осы әлеуметтік жобаны жүзеге асыруда Ғылым және жоғары білім министрлігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, өңірлер әкімдіктерінің және жоғары оқу орындарының жұмыстары жеткілікті үйлестірілмегендіктен, көзделген түпкі нәтиже қамтамасыз етілмей келеді. Тіпті ЖОО-лар өздерінің түлектерінің, соның ішінде серпіндіктердің де 90-95 пайызы жұмыспен қамтылғаны туралы адам сенгісіз ақпарат таратып жүргендігі мәлім. Бұл «жетістікке» ЖОО-ларды бітіруші студенттерден жұмыс берушілердің өздерін жас маман ретінде жұмысқа шақыру туралы сұраныс хаттарын әкелуді талап етіп, сол хаттарды тапсырған жағдайда ғана дипломдарын беру арқылы қол жеткізілетіні белгілі. Ал ондай сұраныс хаттардың қайсысы шын, қайсысы жалған екенін ЖОО-лар тарапынан ешкім тексермейді.
«Серпін» бағдарламасының түлектерін жұмыспен қамтудың күрделілігі ескеріле отырып, оларға 2022 жылдан бастап мемлекеттік грантты жұмыспен өтеу міндетін жоғары білімді мамандар жетіспейтін 11 өңірдің – Абай, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Ұлытау, Шығыс Қазақстан облыстарының қайсысының болсын мемлекеттік және жеке ұйымдарында жұмыс істеу арқылы орындауға рұқсат етілді. Бұған қоса, мемлекеттік грантты жұмыспен өтеу мерзімі 3 жылдан 2 жылға дейін қысқартылды.
Біздің ойымызша, «Серпін» әлеуметтік жобасының тиімділігін арттыру үшін оны «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» Ұлттық жобасымен барынша сәйкестендіру қажет. Мәселен, егер «Серпінге» бөлінетін мемлекеттік білім гранттары оңтүстік өңірлерден солтүстік өңірлерге ерікті түрде қоныс аударушылар мен атажұртқа өңірлік квота бойынша оралған қандастардың отбасыларындағы мектеп бітірушілерге ғана берілетін болып шешілсе, онда аталған екі мемлекеттік бағдарламаның да тиімділігі арта түсуі әбден мүмкін. Мұның өзі серпіндіктердің ЖОО-ларды бітірген соң оқыған өңірлерінде жұмысқа қалмай, сотқа сүйреленіп, сергелдең кешуін болдырмауға да септігін тигізер еді.